Pancratius (Mesch)

Sint-Pancratius in Mesch

In de eeuwenoude kerk van Mesch staat tegen de noordmuur het beeld van Sint-Pancratius. De heilige kijkt vanaf zijn sokkel welwillend naar het kerkvolk. Jaar in, jaar uit, al eeuwenlang. Wie is die heilige en wat weten van zijn beeld in de kerk van Mesch?

Pancratius (“oppermachtige”) werd in 289 n.C. geboren uit een voornaam geslacht in Phrygië, in het westelijk deel van Klein-Azië. Zijn ouders stierven toen hij nog een kind was en zijn oom ontfermde zich over hem. Als knaap van veertien jaar ging hij naar Rome, waar zijn oom een huis had, en werd page aan het hof van keizer Diocletianus, een wrede vervolger van christenen. Toch lieten Pancratius en zijn oom zich onderrichten in de christelijke leer en dopen, volgens overlevering door de paus zelf. Ondanks bedreigingen en rijke beloften van Diocletianus weigerde Pancratius aan de Romeinse goden te offeren. Die kloekmoedigheid kwam hem duur te staan. Hij werd ter dood veroordeeld en onthoofd, wat hem tot martelaar en later heilige maakte. “In de nacht na zijn marteldood haalde een vrome matrone, Octavilla, zijn lijk weg, zalfde het met welriekende balsem en begroef het aan de Via Aurelia in Rome. Boven zijn graf bouwde paus Symmachus omstreeks 500 een basiliek”, zo schrijft Jef Warnier (†1995), eerste voorzitter van de Stichting Eijsdens Verleden en destijds algemeen bekend als de “sjoélmèèster”, in het tweede nummer van het tijdschrift Uit Eijsdens Verleden (januari 1978).

Klein beeld van Sint-Pancratius uit de 17e eeuw. Foto Paul Rutten (EV 0453).

In Nederland zijn verschillende Sint-Pancratiuskerken. Limburg telt er twee: in Mesch en in Heerlen. Pancratius is zelfs de patroonheilige van deze stad en het Koninklijk Heerlens Mannenkoor (1878) draagt ook zijn naam.

Kerk van Mesch

De Pancratiuskerk in Mesch is een beeldbepalend element in het licht glooiende Voerdal. Hij ligt in het centrum van het dorp met aan de zuidzijde het kerkhof. Al in de negende eeuw stond daar een kerk. Het eenbeukige schip dateert uit die tijd. Het middeleeuwse koor werd rond 1400 vervangen door een koor van mergelsteen in gotische stijl. De oorspronkelijke toren is in 1875 ingestort. Bij een restauratie eind negentiende eeuw werd het schip verlengd en een nieuwe toren, in neoromaanse stijl, drie meter naar het westen herbouwd. Tijdens die restauratie werden de muren van het schip bovendien opgemetseld tot dezelfde hoogte als het koor. Het nieuwe metselwerk sloot aan bij het visgraatmotief (Romeins metselverband) van het uit oude, uit de middeleeuwen stammende, deel.

Uit de registers van de parochie Mesch citeert Jef Warnier dat “de toren en een gedeelte der kerk ingevallen is, namelijk den 21 Augustus van het jaar 1857. Op dien dag, zijnde eenen Zaterdag, daags voor de kermis te Mesch, hebben parochianen met den burgemeester Petrus Theunissen aan hun hoofd, den ingang geruimd om de parochianen en de vreemden een toegang te maken tot de kerk om Zondags de reliquieën van de Heilige Pancratius, patroon der kerk, te kunnen vereren.” De kerktoren stond overigens al veertig jaar op instorten. Volgens de parochiekronieken werd de toenmalige pastoor Vrancken al op 9 april 1837 ervan in kennis gesteld, “dat den toren onuijtstelbaren reparatiën vereijst, bij welker verzuijmenis de kerk en mensen aan zekeren onheijlen zouden blootgesteld worden, die veroorzaakt kunnen worden of door het omvallen van deszelfs muur of afvallen der stenen.”

Het beeld Het beeld van Sint-Pancratius stamt uit de 14e eeuw, is 152 cm hoog, gesneden uit lindenhout en bevat in de borst een relikwie. Het is geplaatst op een achtkantige zuil van Naamse steen uit omstreeks 1540. In de loop der tijd raakte het beeld beschadigd, maar Maastrichtenaar Jonkheer Mr Victor de Stuers (1843-1916) heeft het op zijn kosten laten restaureren en polychromeren (met kleur verven), “op uitdrukkelijke voorwaarde dat het nooit uit de kerk verwijderd zou worden”, aldus Jef Warnier. Sinds 1977 is er niets meer veranderd aan het beeld. Lang geleden stond er een gewijd ijzeren harnas in de kerk. Bedevaartgangers trokken dit geheel of gedeeltelijk aan om zo de zegen van de heilige en genezing van kwalen af te smeken. Het harnas is spoorloos verdwenen. Wel hingen er nog lange tijd ijzeren banden onder het beeld, wellicht overblijfselen van het harnas. De kerk bezit nog een tweede, kleiner beeld van Sint-Pancratius (met helm) uit de 17e eeuw (102 cm hoog), eveneens met een relikwie in de borst. Dit wordt onder andere gebruikt voor het ronddragen door het dorp tijdens de jaarlijkse Bronkprocessie.

Sint-Pancratius, lindenhouten beeld uit de 14e eeuw. Foto Paul Rutten (EV 11160).

Pancratiusdevotie

“De devotie tot de heilige Pancratius moet al heel oud zijn”, zo schrijft Jef Warnier. “In de tijd van de Franken (derde tot tiende eeuw voor Christus) werd hij al vereerd als patroon van de jeugd. Als patroon van de trouw aan de eed, een van de ridderlijke deugden, genoot hij grote verering van de Germaanse ridders die aan de kruistochten deelnamen.” Ook een eed, afgelegd in de basiliek op het graf van Pancratius in Rome, gold in de middeleeuwen als bijzonder heilig. “Later breidde zijn patronaat zich ook uit tot de jonge soldaten. Misschien wordt hij daarom voorgesteld als jonge ridder”, aldus Jef Warnier. Van jonge soldaten naar kinderen is een kleine stap. Pancratius’ hulp werd vervolgens ook ingeroepen tegen allerlei kinderziekten zoals kinderverlamming, eczeem en ontstoken klieren. Later breidde zijn voorspraak zich uit tot de volwassenen die hem aanriepen bij jicht en reumatiek. De inwoners van Eupen en Malmédy baden vooral tot de heilige als ze geplaagd werden door eczeem; de Walen zagen hem meer als patroon van zwakke en gehandicapte kinderen.

Pelgrimage en processie

Pelgrims uit de hele grensstreek kwamen naar Sint-Pancratius. Luikenaren kwamen zelfs per boot en trokken biddend in processie naar Mesch. Jef Warnier: “De grote bidweg geschiedde vroeger eigenlijk in driehoeksverband. Men trok naar Saint-Firmin in Richelle boven Argenteau, Saint-Hadelin in Visé en Sint-Pancratrius in Mesch. De drie heiligen hoorden bij elkaar. Een devote oude man beweerde zelfs dat de drie neven van elkaar waren.” Nu komen nog slechts inwoners van Mesch en een handjevol vreemden uit de naaste omgeving Sint-Pancratius vereren. Van een trilogiepelgrimage is al heel lang niets meer over.

Op 12 mei is het feest van Sint-Pancratius. Evenals Sint-Servaas en Sint-Bonifatius is hij een van de ijsheiligen. Die naam ontlenen zij aan de omstandigheid dat het rond half mei ineens erg koud kan zijn, zelfs met nachtvorst. De ijsheiligen zijn dan ook door tuinders en fruittelers zeer gevreesd. Omdat in mei de mensen in de streek van Eijsden veel werk hadden in veld en wei, werd het Pancratiusfeest verschoven naar de voorlaatste zondag van augustus, kermiszondag. Nog steeds vindt dan de “Meschergaank” plaats, een korte gebedsdienst met zegen en reliekverering. Het blijft een belangrijk feest voor het dorp en de omgeving.

Sint-Pancratius speelt ook een rol tijdens de Bronk (Sacramentsprocessie), die in Mesch uittrekt op de derde zondag na Pinksteren. De Jonkheid draagt het kleine Pancratiusbeeld mee in de processie en ter afsluiting wordt het Sint-Pancratiuslied als volgt gezongen:

Kom laat ons thans een loflied zingen Onze patroon Pancratius ter eer Die van oudsher, ons allen heeft gezegend Door zijne bee bij Jezus onze HeerRefr: O, Sint Pancratius, beschermer van ons Mesch Laat thans uw zegen dalen, op ons in dit gewest Laat thans uw zegen dalen, op ons in dit gewest

Bronkprocessie in Mesch 2017 (EV 11234).

Lucia M.J. Geurts,

Hoofdredacteur Uit Eijsdens Verleden

Bronnen:
Uit Eijsdens Verleden, jaargang 2, nr. 1, januari 1978, p. 4 en 5
www.pancratius-mesch.nl
www.wikiwand.com
www.kerkgebouwen-in-limburg.nl
nl.wikipedia.org
met medewerking van pastoor R. Driessens en Pierre Jeukens (SEV)